شاخص قیمت مصرف‌کننده (به انگلیسی Consumer Price Index)، به اختصار (CPI) معیاری برای سنجش میانگین وزنی قیمت‌های یک سبد کالا و خدمات مصرفی، مانند حمل و نقل ، غذا و مراقبت‌های درمانی است.

شاخص قیمت مصرف‌کننده با در نظر گرفتن تغییرات قیمت برای هر مورد در سبدِ از پیش تعیین شده‌ی کالاها و میانگین گرفتن از آنها محاسبه می‌شود.

تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده برای ارزیابی تغییرات قیمت مرتبط با هزینه زندگی به کار گرفته می‌شود. CPI یکی از متداول‌ترین آمار و ارقام برای شناسایی دوره‌های تورم یا کاهش نرخ تورم است.

درک شاخص قیمت مصرف‌کننده

شاخص قیمت مصرف‌کننده میانگین ​​تغییر قیمت‌هایی را در طول زمان اندازه‌گیری می‌کند که مصرف‌کنندگان باید برای سبد کالاها و خدمات پرداخت کنند، که معمولاً تحت عنوان تورم شناخته می‌شوند.

در اصل، این شاخص سعی در سنجش سطح قیمت کل در یک اقتصاد و در نتیجه اندازه‌گیری قدرت خرید واحد ارزی یک کشور دارد. برای محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده از میانگین وزنی قیمت کالاها و خدماتی که تقریبا برابر با الگوهای مصرفی فرد است استفاده می‌شود. ممکن است از یک میانگین پیراسته (trimmed mean) نیز در بخشی از آن استفاده شود.

اداره آمار کار ایالات متحده (U.S. Bureau of Labor Statistics) شاخص قیمت مصرف‌کننده را به طور ماهیانه گزارش می‌کند و از سال 1913 آن را محاسبه کرده است.

این آمار مبتنی بر میانگین شاخص برای دوره‌ای بین 1982 تا 1984 است که روی 100 تنظیم شده. بنابراین خوانش 100 از CPI به معنی تورم صفر از سال 1984 است درحالیکه خوانش 175 و 225 نشان دهنده افزایش سطح تورم به ترتیب 75 و 125 درصدی است. این نرخ تورم درواقع تغییر در شاخص نسبت به دوره قبلی است، چه ماهیانه باشد، چه فصلی، و چه سالیانه.

این شاخص تغییر قیمت کالاهای خرد و سایر مواردی که توسط مصرف کنندگان پرداخت می‌شود را اندازی می‌گیرد، اما شامل مواردی مانند سرمایه گذاری و پس انداز نمی‌شود و معمولا هزینه‌ای که گردشگران سایر کشورها پرداخت می‌کنند نیز از آن حذف شده است.

شاخص قیمت مصرف کننده در ایران

کل این بخش به دو زیربخش تقسیم می شود که به صورت زیرقابل توضیح است:

الف) شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در نقاط شهری :

اطلاعات این بخش شامل: شاخص قیمت کالاها و خدمات در نقاط شهری به صورت ماهانه درگروه های اصلی و فرعی فعالیت، ف و… می باشد.

برای اولین بار، بانک ملی ایران در سال 1315، محاسبه شاخص هزینه زندگی و شاخص بهای عمده‌فروشی کالاها را در نقاط شهری آغاز کرد.
در سال 1338، با تغییر سال پایه، محاسبه شاخص هزینه زندگی و شاخص بهای عمده‌فروشی کالاها مورد تجدیدنظر قرار گرفت و با تأسیس بانک مرکزی ایران در سال 1339، مسئولیت تهیه شاخص‌های مذکور، به این بانک محول شد.

بانک مرکزی ایران، با توجه به تغییرات قابل ملاحظه در الگوی مصرف خانوارها و ترکیب هزینه آن‌ها، سال 1348 را سال پایه قرار داد و تجدیدنظر دوم را در محاسبه شاخص هزینه زندگی و شاخص بهای عمده‌فروشی کالاها به عمل آورد.

در سال 1353 تحولاتی در اوضاع اقتصادی کشور پدید آمد و سال مذکور به عنوان سال پایه در نظر گرفته شد. بر همین اساس، محاسبه شاخص‌های فوق، برای سومین بار مورد تجدیدنظر قرار گرفت.

در سال 1361، با توجه به تغییــرات ایجـاد شـده در الگـوی مصرف خانوارها که ناشی از تحولات اقتصادی و اجتماعی بعد از انقـلاب اسـلامی بود، ایـن سال به عنـوان سال پایه انتخـاب شـد و تجدیدنظر در زمینه محاسبه شاخص‌های مذکور به عمل آمد.

بانک مرکزی در سال 1378، سال پایه را برای «شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطـق شهری ایران» از سال 1369 به سـال 1376 تغییـر داد. شایان ذکر است در سال 1391 اطلاعات این شاخص براساس سال پایه 1390 توسط دفتر شاخص قیمت مرکز آمار ایران محاسبه و در سالنامه آماری کشور قرار گرفته و منتشر می‌شود.

ب ) شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی خانوارها در نقاط روستایی :

اطلاعات این بخش شامل: شاخص قیمت کالاها و خدمات درنقاط روستایی به صورت ماهانه درگروه های اصلی و فرعی فعالیت، و… می باشد.

در سال 1353، مرکز آمار ایران برای اولین بار، طرح آمارگیری از قیمت خرده ‌فروشی تعدادی از کالاها و خدمات مصرفی در نقاط روستایی را به مرحله اجرا در آورد و از آن زمان تا مهرماه 1357، نتایج حاصل از آمارگیری‌های مذکور را همه ساله به صورت متوسط قیمت کالاها و خدمات مصرفی در نقاط روستایی، در قالب نشریات فصلی و سالانه، منتشر می‌کرد.

پس از آن، نتایج نیمه دوم سال 1358 و نیمه اول سال 1359 طرح‌ آمارگیری فوق، به صورت متوسط قیمت و شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی روستایی در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

از سال 1361 لغایت سال 1375، شاخص بهای خرده‌فروشی کالاها و خدمات مصرفی خانوارها در نقاط روستایی، براساس سال پایه 1361 تهیه و منتشر می‌شد.

همچنین در سال 1376، سال 1374 به عنوان سال پایه انتخاب و آمارهای مورد نظر برای سال‌های 1375 لغایت 1383، به تفکیک استان‌ها و کل کشور تهیه و منتشر شده است. از سال 1383 تا سال 1391، سال 1381 به عنوان سال پایه مبنای محاسبه بوده است.

در حال حاضر براساس آخرین تجدیدنظر، سال 1390 به عنوان سال پایه مبنای محاسبه قرار گرفته است.

“شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی” توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود. در این لینک می‌توانید این شاخص را برای سال‌های مختلف مشاهده کنید.

نکات کلیدی

• شاخص قیمت مصرف‌کننده تغییر متوسط قیمتی را اندازه می‌گیرد که مصرف‌کنندگان برای سبد کالاها و خدمات پرداخت می‌کنند.
• شاخص قیمت مصرف‌کننده یک شاخص اقتصادی است که به طور گسترده استفاده می‌شود. این شاخص پرکاربردترین معیار سنجش اندازه تورم، و با اغماض، پرکاربردترین معیار سنجش اثربخشی سیاست‌های اقتصادی دولت است.
• در آمریکا آمار شاخص قیمت مصرف‌کننده شامل افراد متخصص، خوداشتغال، بی‌بضاعت، بیکار، و بازنشسته در کشور می‌شود. افرادی که در این گزارش لحاظ نشده‌اند جمعیت روستایی یا غیرساکن در کلان شهرها، خانواده‌های زارع، نیروهای مسلح، و یا افرادی هستند که در زندان‌ها یا در بیمارستان‌های روانی به سر می‌برند.
• در آمریکا هر بار دو نوع شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) گزارش می‌شود. CPI-W شاخص قیمت مصرف‌کننده مربوط به شاغلین شهری و کارمندان دفتری است و CPI-U مربوط به مصرف کنندگان شهری است.

شاخص قیمت مصرف‌کننده چه کاربردی دارد؟

شاخص قیمت مصرف‌کننده یک شاخص اقتصادی است که به طور گسترده استفاده می‌شود. این شاخص پرکاربردترین معیار سنجش اندازه تورم، و با اغماض، پرکاربردترین معیار سنجش اثربخشی سیاست‌های اقتصادی دولت است.

شاخص قیمت مصرف‌کننده به دولتها، مشاغل، و شهروندان، معیاری برای سنجش تغییر قیمت‌ها در اقتصاد می‌دهد و می‌تواند راهنمایی برای تصمیم گیری‌های آگاهانه در مورد اقتصاد باشد.

شاخص قیمت مصرف‌کننده و مولفه‌هایی که آن را تشکیل می‌دهند را همچنین می‌توان به عنوان شاخصی ضمنی برای عوامل اقتصادی، از جمله خرده‌فروشی، درآمدهای ساعتی یا هفتگی، و برای یافتن قدرت خرید مصرف‌کنندگان استفاده کرد. در این مورد، با افزایش قیمت، قدرت خرید پول نیز کاهش پیدا می‌کند.

این شاخص را می‌توان برای تنظیم سطح صلاحیت افراد برای انواع خاصی از کمک‌های دولتی از جمله تامین اجتماعی استفاده کرد. همچنین این شاخص به شکل خودکار می‌تواند تنظیم دستمزد بر اساس هزینه زندگی برای کارگران داخلی را فراهم کند.

طبق آمار اداره آمار کار ایالات متحده؛ تنظیم هزینه زندگی بیش از 50 میلیون نفر در تامین اجتماعی، ارتش، و ارائه خدمات شهروندی فدرال در آمریکا همگی به شاخص قیمت مصرف‌کننده مرتبطند.

چه افرادی و چه چیزهایی تحت پوشش قرار داده میشوند

آمار شاخص قیمت مصرف‌کننده شامل افراد حرفه‌ای، خوداشتغال، بی بضاعت، بیکار، و بازنشسته در کشور میشود. افرادی که در این گزارش لحاظ نشده اند جمعیت روستایی یا غیرساکن در کلان شهرها، خانواده های زارع، نیروهای مسلح، و یا افرادی هستند که در زندانها یا در بیمارستانهای روانی به سر میبرند.

شاخص قیمت مصرف‌کننده هزینه سبد کالا و خدمات را در سراسر کشور به صورت ماهانه نشان می‌دهد. این کالاها و خدمات به هشت گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

• Housing: مسکن
• Apparel: پوشاک
• Transportation: حمل و نقل
• Education and communication: آموزش و ارتباطات
• Other goods and services: سایر کالاها و خدمات
• Recreation: تفریح
• Medical care: مراقبت‌های پزشکی
• Food and beverages: غذا و نوشیدنی

اداره آمار کار ایالات متحده فروش و مالیات غیرمستقیم، و هرچه که مستقیما با قیمت کالاها و خدمات مصرف کننده مرتبط باشد، را نیز در شاخص قیمت مصرف‌کننده لحاظ می‌کند.

اما این آمار بقیه هزینه‌های نامرتبط مانند درآمد و مالیات تامین اجتماعی را در نظر نمی‌گیرد. از جمله سایر مواردی که در شاخص قیمت مصرف‌کننده لحاظ نمی‌شوند سرمایه‌گذاری (مانند سهام و اوراق مشارکت)، بیمه عمر، املاک و مستغلات و سایر مواردی هستند که به مصرف روزانه مصرف کنندگان ارتباطی ندارند.

محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده در آمریکا

اداره آمار کار ایالات متحده هر ماه اطلاعات حدود 80 هزار مورد را با تماس تلفنی یا ملاقات با فروشگاه‌های خرده فروشی، مراکز خدماتی (مانند ارائه‌دهندگان خدمات تلویزیون کابلی، خطوط هوایی، و آژانس‌های کرایه اتومبیل و کامیون)، واحدهای اجاره‌ای و مطب پزشکان در سرتاسر کشور ثبت می‌کند تا بهترین چشم‌انداز را برای محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده داشته باشد.

محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده در ایران

1. سابقه بررسی

شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی اولین بار در ایران در سال 1315 تهیه شده و در سال 1338 جنبه‌های مختلف تهیه این شاخص مورد تجدید نظر اساسی قرار گرفت.

تجدیدنظرهای بعدی به علت تغییرات چشمگیر در الگوی مصرفی خانوارها و تحولات اجتماعی و اقتصادی به ترتیب در سال‌های 1348، 1353، 1361، 1369، 1376، 1383، 1390 و آخرین آن در سال 1395 صورت گرفت.

2. دوره بررسی

دوره بررسی این طرح ماهانه است.

3. زمان بررسی

زمان بررسی این طرح از اول هر ماه شروع و تا سی‌ام همان ماه ادامه پیدا می‌کند.

4. پوشش جغرافیایی

گسترش جغرافیایی شاخص به میزان قابل توجهی تعیین‌کننده درجه درستی و اعتبار شاخص است.

بدیهی است فرهنگ مصرفی و سلیقه افراد تا حدودی می‌تواند ناشی از شرایط اقلیمی و خصوصیات جغرافیایی هر منطقه باشد.

لذا جهت پوشش مناسب جغرافیایی در همه مناطق شهری کشور، 79 شهر نمونه در سطح استان‌های مختلف کشور به طریق علمی طوری انتخاب شده که تغییرات قیمت در آن‌ها نشانگر تغییرات در کل مناطق شهری و در هر استان باشد. درنهایت شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در سطح 31 استان به صورت مستقل محاسبه و از ترکیب شاخص استان‌های مختلف، شاخص کل مناطق شهری کشور به دست می‌آید.

5. پوشش جمعیتی شاخص

درسال پایه 1395 پس از انتخاب شهرها، حدود 17600 خانوار به طریق علمی از بین خانوارهای ساکن در 79 شهر انتخاب شده که متوسط هزینه آن‌ها نماینده متوسط هزینه همه خانوارهای ساکن در شهرهای ایران است.

خانوارهای نمونه، همه نوع خانوار با درآمدها و الگوهای مصرف متفاوت را شامل می‌شود. پس ازانتخاب خانوارها، با مراجعه مستقیم آمارگیران اداره آمار اقتصادی بانک مرکزی، ریز اقلام و هزینه آنها پرسش و سپس به کل خانوارهای ساکن در هر استان و به کل مناطق شهری تعمیم داده می‌شود تا هزینه خانوارها برای کلیه کالاها و خدمات که در طول سال خریداری و به مصرف می‌رساند مشخص گردد.

6. کالاها و خدمات نماینده مشمول شاخص

با توجه به تغییرات در الگوی مصرف خانوارها، در سال پایه 1395 با استفاده از نتایج بررسی بودجه خانوارهای شهری تجدید نظری در انتخاب کالاها و خدمات نماینده صورت گرفت و از بین کالاها و خدماتی که خانوارهای ساکن در شهرها مصرف می‌کنند، تعداد 386 قلم کالا و خدمت نماینده (294 قلم و 92 قلم خدمت) با توجه به اهمیت آن‌ها به طریق علمی انتخاب شده است.

طبقه‌بندی کالاها و خدمات

بر اساس طبقه‌بندی coicop، سیصد و هشتاد و شش قلم کالا و خدمت مشمول بررسی به 12 گروه اصلی تقسیم شده که ضرایب اهمیت آن‌ها به شرح ذیل است:

هر یک از گروه‌های اصلی هزینه نیز به زیر گروه‌هایی تقسیم می‌شوند که هر یک از زیر گروه‌ها به تنهایی شامل چندین کالا یا خدمت با خصوصیات مشابه بر اساس طبقه‌بندی coicop هستند. به طور مثال گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها شامل گروه‌های مختلفی از کالاهاست که عمده‌ترین آن‌ها به شرح ذیل است:

کالاهای مشمول شاخص از 104 قلم کالای گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها و 282 قلم کالای غیر خوراکی و خدمت تشکیل می‌شود.

7. نحوه جمع‌آوری اطلاعات

جمع آوری اطلاعات مربوط به قیمت کالا ها و خدمات در همه شهرهای مورد بررسی از طریق مراجعه مستقیم آمارگیران ثابت رسمی، محلی وکارآزموده اداره آمار اقتصادی بانک مرکزی به منابع اطلاع و مصاحبه با آن ها صورت می گیرد.

در واقع برای دستیابی به قیمت‌های واقعی، آمارگیران اقتصادی این اداره هر ماه به حدود 40000 منبع اطلاع مراجعه و قیمت جاری بیش از 121000 مظنه از کالاها و خدمات را پرسش نموده و در صورتی که قیمت کالا یا خدمتی در ماه قیمت گیری نسبت به ماه گذشته افزایش یا کاهش داشته باشد، دلایل این نوسان، بررسی و ثبت می شود. در جمع آوری اطلاعات همواره سعی می شود قیمت های عملی حاکم بر بازار هر شهر جمع آوری و گزارش شود.

8. روش محاسبه شاخص

پس از جمع‌آوری قیمت‌ها، برای محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، فرمول شاخص قیمت لاسپیرز (لاسپیرز تعمیم یافته) به کار می‌رود که از این فرمول برای محاسبه میزان تورم در سطح هر یک از استان‌ها و سپس کل کشور استفاده می‌شود.

در این روش، معمولا یک سال به عنوان سال پایه انتخاب و در آن سال براساس آمارگیری از خانوارهای نمونه شهری و بر مبنای سبد هزینه خانوار، اهمیت هر یک از کالا‌ها و خدمات که عبارت است از نسبت هزینه آن قلم به کل هزینه خانوار، تعیین می‌گردد. بدین ترتیب میزان تاثیر هر یک از کالاها و خدمات نماینده در محاسبه تورم متناسب با اهمیت آنها تعیین می‌شود.

برای محاسبه شاخص با توجه به فرمول لاسپیرز تغییرات قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارها در هر زمان نسبت به زمان پایه سنجیده می‌شود، به این صورت که مقدار مصرف تعیین‌شده برای هر یک از کالاها و خدمات در سال پایه، در قیمت جدید ضرب و هزینه جدید در زمان مورد‌نظر به دست می‌آید.

با جمع کلیه هزینه‌های جدید اقلام سبد خانوار، مجموع هزینه خانوارهای شهری بر اساس قیمت‌های جدید محاسبه و سپس این هزینه بر هزینه خانوار در سال پایه تقسیم شده و عدد حاصل در 100 ضرب می‌شود. بدین ترتیب شاخص در زمان مورد‌نظر به دست می‌آید.

به عنوان مثال اگر سبد هزینه خانواری در سال پایه از دو کالای نان و گوشت تشکیل شده باشد و قیمت این دو کالا در سال پایه به ترتیب 1000 و 50000 ریال باشد و در سال مورد نظر (n) به 1500 و 70000 ریال برسد و با فرض آنکه مقادیر مصرفی نان و گوشت در سال پایه به ترتیب معادل 200 و 80 باشد برای محاسبه شاخص به صورت زیر عمل می‌کنیم:

نرخ تورم در هر سال با توجه به فرمول ذیل محاسبه می‌شود:

9- تغییرات شاخص بهای کالاها وخدمات مصرف طی سال های مختلف

شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در سال‌های 1315 تا 1396 دارای تغییرات متفاوتی بوده که در جدول ذیل درج شده است.

معاملات اسپات یا نقدی (Spot trading) چیست؟